Koordynatorzy: prof. dr hab. Andrzej Friszke (ISP PAN, e-mail: andrzej.friszke@wiez.pl), dr hab. Sławomir Łukasiewicz (KUL / IPN – Oddział Lublin, e-mail: lukaslaw@kul.pl; slawomir.lukasiewicz@ipn.gov.pl).
Charakterystyka założeń sesji
Zadaniem organizatorów sesji było zdefiniowanie jakie obszary dotyczące transformacji ustrojowej po 1989 roku wymagają dzisiaj szczególnego namysłu. Z dyskusji toczących się w gronie specjalistów wytypowano dwa takie obszary. Pierwszy z nich odwołuje się do pojęcia „wojny o przeszłość” przy czym za pierwszą taką wojnę prof. Paczkowski uważa okres między 1977 a 1989 rokiem. Po roku 1989 taka „druga wojna o przeszłość” dotyczyła spraw „rozliczania” komunizmu i PRL, zarówno w sferze symbolicznej jak i w aspekcie prawnym. Przeszłość, jej używanie jako mechanizmu legitymizacyjnego bądź rozliczeniowego, pamięć o przeszłości, regulacje prawne (m.in. kwestie tzw. transitionaljustice), instytucjonalizacja tych procesów i debata publiczna oraz ich wpływ na przebieg i jakość transformacji będą głównymi tematami tego panelu. Dodatkowe ramy tej dyskusji wyznacza myśl A. Kolasy-Nowak: „Wiele dyskusji nad określeniem istoty przemian transformacyjnych, ocen projektów zmian i analiz sukcesów i porażek, prowadzonych zarówno w naukach społecznych, oraz, bardzo wyraźnie, w debacie publicznej odwołuje się do polskiej historii i różnych jej interpretacji. Rozumienie transformacji było zawsze powiązane z obrazami przeszłości, lokując w niej albo wartościowe dziedzictwo, użyteczne w budowaniu przyszłości, albo balasty zacofania, które należy przezwyciężyć zmieniając Polskę. Zatem myślenie o transformacji było zawsze jakoś zwrócone ku przeszłości. Warto o tym dialogu z przeszłością porozmawiać, zwłaszcza, że transformacja rozumiana była od początku jako projekt modernizacji, »skok w nowoczesność« i przezwyciężenie historycznych obciążeń, najpierw z okresu PRL, później trwałego zacofania i zapóźnienia rozwojowego naszej części Europy”.
Panel drugi będzie się koncentrował wokół tych aktorów i czynników świata zewnętrznego, które w istotny sposób wpływały na tę transformację. Podstawowe pytanie brzmi – na ile dzisiaj są one dobrze rozpoznane? Dla wszystkich badaczy jest oczywiste, że zmiany lat 90. w Polsce były wynikiem zarówno zmian systemowych w Związku Sowieckim i krajach bloku, jak i szeregu czynników zewnętrznych. O ile jednak przebiegowi transformacji, jej aktorom, poszczególnym polom – politycznemu, instytucjonalnemu, ekonomicznemu, społecznemu poświęca się stosunkowo dużo miejsca, o tyle aktorzy zewnętrzni i ich rola często umyka z pola widzenia. W pierwszej kolejności chodzi tu o kraje i społeczeństwa zachodnie, ze Stanami Zjednoczonymi i krajami EWG na czele. Właśnie stąd płynęły zarówno podstawowe środki finansowe, jak i tak zwane know-how pozwalające na przeprowadzenia transformacji. Obok pomocy finansowej, również szkolenia dla policji (organizowane we Francji), rolnictwa (organizowane we Włoszech), pracowników ministerialnych, organizacji pozarządowych, liderów partyjnych itd. miały dokonać przełomu w budowaniu nowej elity władzy, zdolnej do działania w warunkach demokracji i wolnego rynku. Nikt tak naprawdę nie próbował dokonać podsumowania tego wysiłku, w którym udział brali również polscy emigranci okresu zimnej wojny. Sprowadzanie transformacji do poziomu sporu wewnątrz krajowego, powoduje, że mamy dzisiaj dwie dominujące narracje – uwłaszczenia nomenklatury oraz przejęcia kapitału przez spółki zagraniczne. Ustępuje im całkowicie narracja, w której pomoc z Zachodu była konieczna, żeby skutecznie dokonać transformacji.Przedmiotem dyskusji będzie polityka mocarstw (USA, ZSRS), rola instytucji międzynarodowych (zwłaszcza finansowych), rola Jana Pawła II, czy zaangażowanie polskiej emigracji politycznej. Ważnym wątkiem tej debaty będzie również porównanie polskiej transformacji ze zmianami w innych krajach regionu.
Materiały do dyskusji (do pobrania): A. Friszke, Rok 1989: bilans zamknięcia – bilans otwarcia, „Więź”, Jesień 2015