Koordynatorzy: prof. dr hab. Andrzej Chwalba (UJ), dr hab. Piotr Bednarz (UMCS, e-mail: piotr.bednarz@poczta.umcs.lublin.pl), dr hab. Damian Szymczak (UAM, e-mail: damianszym@op.pl).
ABSTRAKT
Celem panelu jest analiza czterech zasadniczych problemów dotyczących dziejów Polaków w XIX w., które wpłynęły na całkowitą zmianę struktury społeczno-politycznej, w której dotąd żyli. Wiodącym tematem będzie przejście od „cywilizacji” wiejskiej (agrarnej) do „cywilizacji” miejskiej, które miało miejsce na przestrzeni długiego wieku XIX. Miasto, pogardzane, spychane na margines w czasach Rzeczpospolitej szlacheckiej, stało się wówczas się na ziemiach polskich punktem odniesienia, sceną istotnych wydarzeń politycznych, inicjatyw gospodarczych i kulturalnych, miejscem kształtowania się nowoczesnego, pofeudalnego społeczeństwa polskiego (i nie tylko polskiego) w sensie tworzenia się klasy robotniczej, klasy średniej, inteligencji. W XIX w. następuje niebywały rozwój demograficzny miast, pojawia się zjawisko wielkomiejskości. Miasta takie jak Warszawa, Lwów, Łódź, Poznań, Kraków promieniują, są wzorcem dla mniejszych miejscowości, osad, a nawet wsi. Wraz z ich rozwojem pojawia się pojęcie stołeczności. Tutaj, wokół szkół, uniwersytetów, urzędów, instytucji społecznych i kulturalnych, kształtuje się inteligencja, która po szlacheckiej „warstwie historycznej” bierze na siebie rolę „przewodnika” narodu.
W naszych dziejach pojawia się nowa kategoria, której wspomniane przejście od cywilizacji agrarnej do miejskiej i przeniesienie ciężaru ze szlacheckich dworków na miejską inteligencję umożliwiło gwałtowne rozpowszechnianie się. Pojawia się pojęcie narodu polskiego, który staje się głównym podmiotem w życiu społeczno-politycznym. Wyzwalanie się z optyki interesów własnej grupy społecznej (szlachta, chłopi, mieszczaństwo) na rzecz ogólnonarodowej wspólnoty, niezależnie od roli społecznej, było jedną z najistotniejszych konsekwencji przejścia do „cywilizacji” miejskiej. Istotnym elementem dyskusji panelowej będzie próba odpowiedzi na pytanie czy to naród (o określonych korzeniach i wspólnocie historycznej, a nawet etnicznej) czy może raczej społeczeństwo polskie (różnokulturowe jeszcze wówczas) jest podmiotem, który uległ przemianie bądź też został wykształcony w dobie przejścia do miejskości oraz jakie były tego konsekwencje.
Inną ważką kwestią, która determinowała przemiany społeczne XIX w., a która związana jest z upowszechnianiem się nowożytnego społeczeństwa polskiego, bazującego na gruncie „cywilizacji” miejskiej jest zagadnienie miejsca i roli religii. W jaki sposób i w jakim zakresie religia i konkretne wyznanie partycypowały w kształtowaniu się ogólnonarodowej świadomości Polaków w XIX w. w kontekście walki zaborców z tendencjami narodowowyzwoleńczymi, które najczęściej animowała inteligencja? Istotna będzie odpowiedź na pytanie czy przemiany mentalnościowe, które związane były z redefiniowaniem roli religii w Europie wywarły trwały ślad na polskim społeczeństwie czy też przeciwnie – pozostawały na marginesie jako element kultury obcych.
Wreszcie kolejną kwestią fundamentalnie związaną z kształtowaniem się nowoczesnego społeczeństwa polskiego, która poddana zostanie analizie jest okcydentalizm. Wiek XIX charakteryzował się ekspansją miasta, miejskości, kultury mieszczańskiej także na innych obszarach Europy i Ameryki. Warto zatem zastanowić się czy sytuacja na ziemiach polskich odznaczała się jakimiś specyficznymi cechami, jak wpływały na procesy „mieszczanienia” się Polaków podziały zaborowe, tj. specyfika poszczególnego zaboru. Które wzorce z Zachodu były powszechnie i szybko adoptowane, które zaś spotykały się z niezrozumieniem czy wręcz negacją i potępieniem? Ciekawym w tym kontekście jest proces migracji ze wsi do miast i zakres przejmowania przez ich nowych mieszkańców zwyczajów importowanych ze świata zachodniego. Na ile ludzie ci przezwyciężyli pozostałości feudalnej mentalności, na ile zaś pozostawali elementem „stabilizującym” dotychczasowe wartości, które definiowały ich świadomość narodową.
Propozycje tematów zjazdowych:
AJD
KUL
KUL II
UAM
UJK
UMCS
UR
UŚ
UW-M
UZG