Koordynatorzy: dr hab. Dariusz Słapek, prof. UMCS, prof. dr hab. Sławomir Sprawski (UJ).
Tematy:
– Imperia, handel i geopolityka w świecie starożytnym
– Demokracje antyczne i nowożytne
– Zmiana czy kontynuacja? Trwanie i rewolucje w starożytności
Zmiana czy kontynuacja? – trwanie i rewolucje w starożytności
Problem ogólny:
Od historii idei po archeologię, poprzez historię polityczną oraz historię kultury, badacz przeszłości ma niemal zawsze problem z wychwyceniem w swoim materiale źródłowym kontynuacji czy ciągłości zjawisk i procesów dziejowych. Mówiąc po prostu, nieciągłości, rewolucje i nowości widać w naszym obrazie przeszłości niepomiernie lepiej.Skutkiem tego szczególnego złudzenia optycznegojest tendencja do przypisywania nadmiernego znaczenia spektakularnym, ale często dziejowo mniej znaczącym zdarzeniom, a na poziomie ogólniejszym do sztucznego wyodrębniania mniejszych jednostek chronologicznych, ponieważ pytanie o jedność i trwanie danej epoki czy zjawiska często w ogóle nie przychodzi badaczowi do głowy. Przykładem może tu być dyskusja o demokracji ateńskiej z modną niedawno tendencją do wyodrębniania w jej dziejach dwu osobnych epok – demokracji piątego i demokracji czwartego wieku p.n.e.
W panelu Zmiana czy kontynuacja? – trwanie i rewolucje w starożytności, uczestniczyć powinnibadacze, którzy w ramach ogólniejszego namysłu nad metodą historyczną, bądź na konkretnych przykładach zainteresowani będą przywracaniem w naukach historycznych równowagi pomiędzy dwiema wrażliwościami – wrażliwością na rewolucje i na trwanie zjawisk historycznych w przeszłości.
Przypadek szczegółowy:
Rewolucje polityczne a instytucje polityczne: casus Aten i Rzymu
W przypadku najlepiej znanych organizmów państwowych starożytności klasycznej jesteśmy w stanie wyróżnić kilka ewidentnych nagłych i głębokich przewrotów politycznych w pełni zasługujących na miano rewolucji, stanowiących zresztą – słusznie czy niesłusznie – podstawę periodyzacji ich dziejów (w przypadku Rzymu przejście od monarchii do republiki, decemwirat, legesLiciniae-Sextiae, upadek republiki i powstanie pryncypatu, czyli „rzymska rewolucja” R. Syme’a).
Narzucają się tu dwa pytania, czy może jedno, postawione na dwa sposoby: jak na tle tych rewolucji politycznych wyglądała ewolucja instytucji państwowych? Czy nowy porządek stwarzał nowe instytucje, czy posługiwał się starym? Czy ewentualne zmiany instytucjonalne były skutkiem procesów longuedurée, czy tychże rewolucji, a także reakcji na takowe (kontrrewolucja jest pojęciem kluczowym również dla starożytności; nie od rzeczy jest pytanie, co w dziejach Aten i Rzymu, a także innych państw antycznych, powodowało większe zmiany instytucjonalne: rewolucje czy próby przywrócenia ancien régime?
Demokracje antyczne i współczesne
Jak słusznie zauważa Claude Mossé”La démocratieest a l’ordredujour. Hommespolitiques, universitaires,journalistes en font un des thèmesprivilégiés de leurréflexions, s’interrrogeantsur son fonctionnementlàoùelleexiste, sursespossibilitésd’établissementlàoùellen’a pas encore étéexpérimentée” (Regards sur la démocratieathénienne, Paris 2013, s. 7). W dyskusji na temat nadrzędnych wartości ustroju demokratycznego, pojawia się niekiedy kwestia ich istoty, z czym też wiąże się poszukiwanie zasadniczego substratu, a zatem zainteresowanie antycznymi korzeniami, co doprowadza m.in. do zawartego w temacie zagadnienia demokracje antyczne versus współczesne.
W refleksji nad antycznymi demokracjami mówić należy o zasadach (wolność (eleutheria) i równość (isonomia)) oraz instytucjach znanych z demokracji antycznych (ekklezja, rada, sądy, magistratura), skupiając się zwłaszcza na demokracji ateńskiej. Koniecznym wydaje się podjęcie kwestii mechanizmów kontroli urzędników i polityków (m.in. eisangelia, grapheparanomon, ostracyzm) oraz generalnie selekcji elity władzy w Atenach okresu klasycznego. Warto poruszyć problem potencjalnego wpływu demokracji ateńskiej na demokracje nowożytneoraz podobieństw i różnic między nimi (bez względu na werdykt w pierwszej sprawie).
W demokracji greckiej wielkiej wagi nabiera kwestia otwartości działania władzy. Już Herodot uważa jawność życia publicznego za konstytutywną cechę demokracji. Demokracja ateńska w hołdzie złożonym tej zasadzie wprost zakazywała posługiwania się niepisanymi prawami, w których lubowały się oligarchie. Greckie państwa demokratyczne pozostawiły po sobie znacząco więcej uchwał niż państwa niedemokratyczne. Ideologicznym celem ich wyrycia było udostępnienie zainteresowanym obowiązujących aktów prawnych. Fluktuacje w liczbie zachowanych na kamieniu uchwał ateńskich i pochodzących z innych poleis greckich wykazują znaczną korelację z typem ustroju występującego w momencie zapisania dokumentu. Spadek liczby zapisanych uchwał i ich zanik w epoce pryncypatu nie wynika z rachunku ekonomicznego a odzwierciedla oligarchizację ustroju. Jawność funkcjonowania władzy publicznej gwarantowały też duża liczebność ciał uchwałodawczych, staranność procedur demokratycznych i kontrola sądowa legislacji. To także warte komparatystycznego podejścia zagadnienia.